Pinochet Ve(silesiyle) Evrensel Yargı (Birikim,
Sayı 213, Ocak 2007, s. 22-25)
“Yardımlarınız için size ne kadar çok şey borçlu olduğumuzu biliyorum.” General
Augusto José Ramón Pinochet Ugarte’nin terki diyar eylediği akşam BBC
haberlerinde bizlere tekrar hatırlatılan bu sözler Mart 1999’da gözaltında
tutulduğu evde kendisini ziyaret eden aziz dostu Barones Thatcher’e ait.
Burada kastedilenin Falkland (yoksa “Malvinas” mı demeli?) Savaşı sırasında
Arjantin’e karşı İngiltere’nin bölgede bulduğu tek ve en “anlamlı” destek olduğu
aşikâr ama 1970’lerin sonunda Arjantin’le yine bir ada uyuşmazlığı nedeniyle
savaşın eşiğine gelen ve bu krizi Papa II. John Paul’un temsilcisinin araya
girmesiyle atlatabilen Pinochet yönetiminin İngiliz-perverliğini “düşmanımın
düşmanı” anlayışına indirgemek yanıltıcı/eksik olur.
Bir kere, daha çok Thatcher’ın adıyla ve uygulamalarıyla anılan neo-liberal
politikaların pilot bölge uygulamasına tâbi tutulduğu en önemli yerlerden
biridir 1973 sonrası Şili. Pinochet’nin “Chicago Boys” diye anılan 25 teknokrat
prensi Milton Friedman’cı ekonomik anlayışlarını tüm acımasızlığıyla ülkeye
yerleştirdiler. Dahası, Pinochet’yi elinden tutup bu âleme kazandıranın dünya
haritasının hangi karanlık köşesine baksak altından çıkan Kissenger olduğunu da
artık bilmeyen yok.[1] NATO ülkelerindeki Gladio’nun Latin Amerika’daki
versiyonu olan Operation Condor’un en hararetli uygulayıcılarından olan
Pinochet, Latin Amerika’nın soldan sağa, oradan tekrar sola savrulan tarihinde
etkili bir figür(an) olarak göze çarpar. Bu nedenle, her türlü -ama özellikle
sol- muhalifin bir şekilde pasifize edildiği ve yürütülen ekonomik politikalarla
fırlayan yüzeysel piyasa göstergelerinin gölgesinde kitlelerin
yoksullaştırıldığı Pinochet döneminin makro bir teorinin/uygulamanın taşıyıcısı
olduğunu vurgulamak elzem.
Tüm bunlar düşünüldüğünde, Ekim 1998’de tedavi için Heathrow VIP salonundan
girdiği ve kendisini evinde hissettiğini hep söylediği İngiltere’de gönlünce
alışveriş yapamadan, takıldığı İngiliz kulüplerinde iki el poker çevirip bu
alandaki ününü bir kere daha ispatlayamadan, bir-iki İngiliz silah şirketiyle
“iş görüşmesi” yapamadan ama en kötüsü Barones’e beş çayına gidemeden göz
hapsine alınan Pinochet’nin “ben İngiltere’yi insanların özgürce seyahat
edebildiği bir ülke olarak bilirdim ama burada bir siyasi tutsağım”[2] demesi
uğradığı derin hayal kırıklığına bağlanmalı.
Malum, Pinochet’nin İngiltere’de gözaltına alınmasına neden olan talep İspanyol
“süper yargıç” Baltasar Garzon’dan gelmişti. O ana kadar özellikle Bask
bölgesindeki devlet uygulamalarına karşı yürüttüğü hukuksal mücadeleyle tanınan
ve hatta dönemin sosyalist İçişleri Bakanı’nı hapse attıran Garzon (-ki 2002’de
ETA’yla bağlantısı gerekçesiyle Herri Batasuna’yı da üç yıllığına
kapattıracaktır!), malum dönemde öldürülen, “kaybolan” ve işkence başta olmak
üzere envai çeşit insan hakları ihlallerine maruz kalan İspanya vatandaşları
üzerinden Pinochet’nin İspanya’da yargılanmasını istemiş ve İngiltere’nin
“sanık”ı İspanya’ya vermesini talep etmişti. Peşine düştüğü devlet adamları
arasında Kissenger ve hatta Berlusconi de olan Garzon’un en somut uluslararası
“başarı”sı kuşkusuz Pinochet’yi İngiltere’de gözaltına aldırabilmesi.
Aslında, İngiltere’nin en yüksek mahkemesi (de) olan Lordlar Kamarası,
Pinochet’nin en azından belli bir dönemdeki kimi suçlar açısından pekâlâ
yargılanabileceği yönünde karar almıştı; hem de ilk komisyonun bu yöndeki
kararının üye bir Lord’un “anti-Pinochet’ci Uluslararası Af Örgütü”yle dolaylı
bağının olduğu gerekçesiyle geçersiz kılınmasına rağmen. Ne var ki, İngiltere’de
16-17 ay kadar süren bu göz hapsi/kararsızlık hali, gençliğinde Allende’yi
destekleyen yürüyüşlere katılan ama artık duygularını işine karıştırmamayı
öğrenen dönemin İçişleri Bakanı Jack Straw’un “sağlığı yargılanmaya elverişli
değil” gerekçeli himmetiyle sona erdi. Zaten, en az Muhafazakarlar kadar devlet
yönetmenin ne kadar ciddi bir iş olduğunu öğrenen İşçi Partisi önde gelenleri de
ilk andan itibaren bu işe bulaşmamak taraftarıydı. Öyle ki, “ethical foreign
policy” kavramıyla büyük sükse yapan dönemin Dışişleri Bakanı Robin Cook “bile”
bu meselenin İngiltere-Şili ilişkilerine verebileceği zarardan ziyadesiyle
tedirgindi.[3] Dönemin İspanya Başbakanı Aznar’ın da Pinochet’nin yargılanmak
üzere İspanya’ya verilmesi ihtimali yüzünden uykusuz geceler geçirdiğini
düşünmek de kehanet olmaz.
“Straw affı”yla serbest kalması üzerine hemen ülkesine dönen Pinochet,
yandaşları tarafından havaalanında en sevdiği şarkı olan Lili Marlen’le
karşılandı. Gerek bu karşılama sırasındaki gerekse de daha sonra verdiği
mülakatlardaki hal ve hareketleriyle “her (zalim) nefis bir gün yargılanmayı
tadacaktır” umuduna sarılanlara tam bir nanik yaptı aslında. Pinochet’ye bir
çeşit Alzheimer teşhisi koyan İngiliz doktorlarına ve İngiliz hükümetine
kandır(ıl)dıkları için ne kadar anlayış gösterilebilir ki? Allah’tan,
post-Pinochet Şili yetkilileri kurdukları araştırma komisyonlarıyla tüm
suçlarının envanterini bir bir çıkartmaya başlamıştı bile. Hatta 2005’te eski
dost ABD bile bir sürü banka hesabında kara paraları olduğunu keşfetmişti.
Böylece, kendi kendini ilan ettiği “ömür boyu senatörlük” ve “sağlık nedenleri”
dahil yargılanmasının önündeki tüm engeller 2000-2006 döneminde peyderpey
kaldırılan Pinochet ülkesinde yargılanmaktaydı; ta ki “sağlık nedenleriyle
öldüğü” Aralık 2006’ya kadar.
BU VESİLEYLE...
Peki, devlet başkanları vb. kimi resmî yetkililer için geleneksel olarak tanınan
“yargı muafiyeti” ilkesi bu ve benzeri vesilelerle aşındırılamaz mıydı? Yani,
İspanyol yargıcın kendi vatandaşlarına karşı insanlık suçu işleyen yabancı
devlet adamlarını yargılama girişimini de kapsar/aşar şekilde “suçun işlendiği
yer ya da vatandaşlık bağından bağımsız yargılama yetkisi” bir şekilde
olgunlaştırılabilir miydi?
Gerçekten de, “öyle suçlar vardır ki, üçüncü devletler de bunları işleyenleri
yargılayabilir” şeklindeki “evrensel yargı yetkisi” fikri en azından üst düzey
Nazi yetkilisi Adolf Eichmann’ın İsrail’de yargılanmasından bu yana gündemde.
Avrupa kıtasında bu konudaki ilk ciddi girişim de Belçika’nın 1993’te çıkardığı
“evrensel yargı yetkisi” yasasıydı aslında. Bu yasa ilginç bir şekilde ilk
olarak Belçika’nın sömürge döneminde ciddi katliamlara imza attığı Kongo’daki
Hutu-Tutsi çatışmaları bağlamında yani ülkeye yeni bir müdahale vesilesi olarak
gündeme gelmiş ve 1994 soykırımındaki rolleri nedeniyle iki rahibe hakkında dava
da açılabilmişti. Hatta Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin o dönemki Dışişleri
Bakanı A. Yerodia da yargılanabilmişti. Ama bu aşamada devreye sokulan La Haye
Uluslararası Adalet Divanı’nın -her zamanki “tutucu” ve “ürkek” tavrıyla-
yargılanmaya konu suçların görev başındayken işlenmiş olmasını ileri sürerek
yani “devlet yetkililerinin yargı bağışıklığı” gerekçesiyle “yargılanabilemez”
demesiyle işin rengi değişmişti.[4] Bu karardan destek alan Belçika, İsrail
Başbakanı Ariel Şaron’un Sabra ve Şatila katliamları nedeniyle Belçika’da
yargılaması için aynı yasaya dayanarak açılan davayı hemen reddedivermiş, daha
sonra da 1993 yasası tanınmaz hale gelecek şekilde değiştirilmiştir.[5] Hem “ucu
istenmeyen kişilere kadar uzanacak” böyle bir yasa 11 Eylül sonrasının dünyası
için artık kabul edilemezdir.
Tüm bunlar bir yana, aslında evrensel yargı yetkisinin tek tek devletler eliyle
uygulanması ciddi sorunlar yaratabilecek bir durum. Bu tür yargılamaların seçici
ve keyfi davranan devletlerin siyasi hesaplaşmalarına bahane olacağı ortada.
Gerçekten de devletlerin altı üstü birkaç yüz bin mağdur için birbirlerinin
(eski) yetkililerini yargılayacağını düşünmek fazla safdillik olur. Bütün mevcut
örneklerin de gösterdiği gibi, bu ancak olsa olsa güçlü/merkezî devletlerin
köşeye sıkıştırdıkları (ya da gözden çıkardıkları) çevre devletlerin yetkilileri
için sözkonusu olmaktadır. Aslında “devlet yetkililerinin temel evrensel
normları ihlal eden uygulamalarının yargılanmasını o devlete bırakmama” adına bu
tür ilkesiz uygulamalar da/bile sineye çekilebilir. “Evrensel yargı yetkisi”
fikriyle benzeşen bir anlayışla ama farklı hukuksal temeller üzerinden
yap(tır)ılan Miloseviç, Kızıl Kmer liderleri ve hatta Saddam Hüseyin vb.
davalarına “esastan itiraz etmek” gerçekten de mümkün değildir.
Ne var ki, ilk bakışta “masum” ve hatta emsal olur düşüncesiyle hüsnüniyetle
karşılanabilecek bu tür davaların açılması “en azından suçluların bazıları
yargılanıyor, diğerleri için de yol açılıyor”[6] şeklinde geçiştirilemez; keşke
öyle olsaydı. Çünkü, yapılan insanlığa karşı suç işleyenlerin insanî duygularla
yargılanmasından ziyade insan haklarının kısır siyasi tartışmalara âlet hatta
kurban edilmesidir. Kaldı ki, “diğerleri”nin yargılanmasına yol açılmadığı ve
açılacağının da olmadığı ortada. Daha da vahimi, bu tür davalar temel amaç olan
adalet duygusunu tatmin etmekten ziyade en hafifinden bu masum duyguyu
örselemeye hizmet etmektedir.
Yani, bu öyle yaman bir çelişki ki, insanın “buna da şükür” demeye bile dili
varmıyor. Tam da bu nedenle tek çıkar yol tam yetkili evrensel ve sürekli bir
yargı organı belki de. Aslında, 2002’de resmen faaliyete başlayan “Uluslararası
Ceza Mahkemesi” bu konuda bir umut ışığı olabilir(di). Tâbii, işleyişindeki kimi
sorunlara[7] ilaveten merkezî devletlerin ama özellikle de ABD’nin taraf olmama
lüksü bertaraf edilebilseydi. Bu bir yana, birçok taraf devletle imzalanan ikili
muafiyet anlaşmalarıyla ABD vatandaşlarının bu devletler üzerinden doğabilecek
yargılanma ihtimali de önlenmiştir.
Bu durumda, özellikle Guantanamo Üssü ve Irak işgali vesilesiyle gündeme gelen
ihlallerin tekrar gösterdiği gibi, bu tür bir evrensel yargı organının rüştünü
ispat etmesinin en önemli göstergesi olan bir “merkezî devlet üstü düzey
yetkilisi”nin yargılanabilmesinin yolu büyük ölçüde kapanmıştır. Aslında,
İngiltere Başbakanı Tony Blair’in Irak işgali ve orada gündeme gelen ihlaller
nedeniyle yargılanması konusunda çeşitli girişimler olmuştur.[8] Ama Şubat
2006’da bu konuda bir açıklama yapan Mahkeme Baş Savcısı Luis Moreno-Ocampo
(büyük ölçüde İngiltere’den aldığını söylediği!) elindeki verilerden Irak’ta
olduğu iddia edilen ihlallerin UCM’nin yetki alanına girecek kadar ciddi/ağır
olduğu sonucu çıkmadığını söylemiştir.[9] Açıklamanın dilinin, elini kolunu
bağlayan mevzuatın ağırlığı altında ezilen bir yargıcınkinden ziyade (-ki durum
zaten öyle değil! -ki öyle olsa bile bir “hukukçu” soruşturmadan yani dava
açmadan “böyle” karar ver(e)mez!) “ihlaller ne kadar ağır olursa yetki eşiği
aşılmış olur” üzerine sözüm ona hukuksal fikir yürüten bir işgüzarınki olması
çok şeyi anlatıyor aslında. Onun için Mahkeme’nin gündemindeki dört davaya konu
olan devletlerin ismini hatırlatmakla yetinelim: Kongo Demokratik Cumhuriyeti,
Uganda, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Sudan.
Kısacası, tartışmasız tek çıkış yolu olarak görülen evrensel yargı yetkili
sürekli bir yargı organının UCM şeklinde bu haliyle vücut bulması, diplomasinin
o çok sevdiği “ihtiyatlı iyimserliğe” bile rahmet okutacak nitelikte. Eğer tüm
hak edenler değil de birilerinin işine gelenler yargılanacaktıysa, eski
alışkanlıklarla idare edilseydi de UCM yoluyla evrensel yargı fikri bari
kirletilmeseydi.
Aslında, “tüm bu acı tecrübelerden bir ders alınabilir, umudumuzu korumalıyız”
mealinde bağlanabilirdi bu yazı. Tabii, ölmeden iki gün önce S. Niyazov’la
ilgili yine BBC’de tanık olunan bir haber olmasa! Şöyle diyordu AB’nin Orta Asya
Özel Temsilcisi Pierre Morel Türkmenbaşı’yla yaptıkları doğal gaz görüşmesinde:
“Ülkenizi güvenilir ve sorumluluk sahibi bir ortak olarak görüyoruz.”[10]
Allah uzun ömür verseydi, belki yargılanırdı!
ERDEM DENK
[1] Ayrıntılı bilgi için örneğin bkz. Christopher Hitchens, The Trial of Henry
Kissenger, Verso, 2001, s. 55-76.
[2] “Pinochet: ‘I’m a political prisoner’” BBC News Online, 18 Temmuz 1999
<http://news.bbc.co.uk/2/hi/ uk_news/ 397405.stm>
[3] “Pinochet Row Escalates” BBC News Online, 25 Ekim 998 <http://news.
bbc.co.uk/2/hi/uk_news/200999.stm>
[4] UAD’nin karar metni için bkz.
<www.icj-cij.org/icjwww/idocket/iCOBE/iCOBEframe.htm>
[5] Gelişmelerle ilgili ayrıntılı değerlendirme için bkz. Hans Köchler, Küresel
Adalet mi, Küresel İntikam mı? (çev. F. Keskin ve E. Denk), Alkım Yayınevi,
2004, s. 140-164.
[6] Bu görüşün en önemli temsilcilerinden Avustralyalı avukat Geoffrey
Robertson’dır: Crimes Against Humanity: The Struggle for Global Justice, Alan
Lane, 1999.
[7] Örneğin, UCM Roma Statüsü’nün yargılama önceliğini ilgili devletlere
tanıması Almanya’nın bu statünün yürürlüğe girmesinden hemen önce benzer
içerikli bir yasa çıkararak bir vatandaşının
Allah-göstermesin-UCM’nin-eline-düşmesini engellemiş ve hatta bu hülle yolunu
ABD’ye de tavsiye etmiştir (Köchler, s. 138-139). Öte yandan, Fransa da nükleer
silahlarla işlenen suçların savaş suçlarını ve insanlığa karşı suçları
yargılayacak UCM’nin yargı yetkisine dahil olmadığı yönünde bir “yorumlayıcı
açıklama”da bulunmuştur.
[8] En bilinen girişim Yunan avukatlar tarafından Temmuz 2003’te yapılandır.
Bkz. “Lawyers sue Blair over war” BBC News Online, 28 Temmuz 2003
<http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3101697.stm>
[9] Açıklama için bkz. <www.icc-cpi.int/ library/organs/otp/OTP_letter_
to_senders_re_Iraq_9_February_ 2006.pdf>
[10] “EU Seeks to Broaden Ties with Turkmenistan” 19 Aralık 2006 <http://
consultingbase.countrywatch. com/cb_wire.asp?vCOUNTRY= 175&UID=2454391>
|